وجود انسان هایی قبل از ما

وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ (30)

و ( به یاد آر ) وقتی که پروردگارت فرشتگان را فرمود که من در زمین خلیفه ای خواهم گماشت ، گفتند: آیا کسانی در زمین خواهی گماشت که در آن فساد کنند و خونها بریزند و حال آنکه ما خود تو را تسبیح و تقدیس می کنیم؟! خداوند فرمود: من چیزی ( از اسرار خلقت بشر ) می دانم که شما نمی دانید.

And (remember) when your Lord said to the angels: "Verily, I am going to place (mankind) generations after generations on earth.'' They said: "Will You place therein those who will make mischief therein and shed blood, ـ while we glorify You with praises and thanks and sanctify You.'' He (Allah) said: "I know that which you do not know.'')

تفسیر مجمع البیان:

«و اذ قال ربّک للملائکه انّى جاعلٌ فى الارض خلیفة»

و [بیاد آور] هنگامى را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: من در زمین جانشینى خواهم گماشت

در اینکه منظور از «خلیفه»، «آدم» است، کسى تردید ندارد؛ امّا در این مورد که چرا خدا او را بعنوان خلیفه و جانشین خواند، دیدگاهها متفاوت است:

1. عدّه اى معتقدند که این عنوان بدان جهت است که «آدم» نماینده و خلیفه خدا در زمین است.

2. برخى مى گویند: خطاب آدم با این عنوان بدان دلیل است که او جانشین فرشتگان یا جنّیانى است که پیشتر در زمین مسکن داشتند.

3. حسن بصرى مى گوید: خداوند بدان جهت «آدم» را «جانشین» خود خواند که فرزندان او هر کدام پس از پدر خویش، در آباد کردن زمین و برپاداشتن عدل و داد، جانشین پدرشان مى شوند.

کدام زمین؟

منظور از «فِى الْاَرض» در این آیه شریفه، کدام زمین است؟

از پیامبر گرامى (ص) نقل کرده اند که زمین از «مکّه» گسترش یافت؛ و به همین دلیل به آنجا «امّ القرى» گفته شده است. با این بیان، ممکن است منظور از واژه «ارض»، سرزمین مکّه باشد.

«قالوا تجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدّماء»

فرشتگان گفتند: پروردگارا! آیا در زمین کسانى را پدید مى آورى که کارشان تباهى و خونریزى است؟

در اینکه فرشتگان از کجا و از چه راهى به این موضوع پى بردند، نظرهایى ارائه شده است:

1. بسیارى از مفسّران برآنند که: پیش از آدم و نسل او، موجوداتى چون جنّیان روى زمین زندگى مى کردند و مرتکب گناه و تباهى مى شدند، و خداى آنان را ازطریق فرشتگان راند؛ و اینک با این سابقه ذهنى است که مى پرسند: آیا نسل آدم نیز بسان آنها به تباهى و خونریزى دست مى زند؟

2. گروهى نیز گفته اند که پرسش آنان، تنها براى دریافت حقیقت بود، نه اینکه در اندیشه چون و چرا باشند.

3. ابن عبّاس مى گوید: خدا به فرشتگان فرموده بود که از نسل این آدم، کسانى خواهند آمد که دست به تباهى و خونریزى خواهند زد. و پس از آفرینش آدم، فرشتگان پرسیدند: آیا این همان آدم است؟

4. پاره اى از قرآن پژوهان نیز گفته اند: در این آیه شریفه، فرازى در تقدیر است و اصل آن اینگونه است: من در زمین جانشینى پدید خواهم آورد [و مى دانم که از نسل او کسانى خواهند بود که دست به تبهکارى و خونریزى خواهند زد]. و آنگاه بود که فرشتگان پرسیدند: آیا ما که جز عبادت و تقدیس پروردگار خویش، به چیزى نمى اندیشیم، زیبنده آن نیستیم که در روى زمین جانشین باشیم؟

«و نحن نسبّح بحمدک و نقدّس لک»

منظور از تسبیح فرشتگان، همان ستایش خدا و سپاسگزارى از اوست؛ چرا که ستایش و سپاس درحقیقت اعتراف عمیق و همه جانبه به این حقیقت است که خدا بلندمرتبه و پرشکوه است، ستایش و سپاس از آن اوست، و او از پندارها و نقایص و عیوب، پاک و منزّه است.

«اِنّى اعلم مالاتعلمون»

من از اسرار آفرینش انسان چیزهایى مى دانم که شما نمى دانید

درباره این اسرار، دیدگاهها متفاوت است:

1. بعضى گفته اند: منظور، آشکارشدن سرکشى و خودبزرگ بینى ابلیس در سجده نکردن به آدم بود.

2. و برخى نیز معتقدند که مقصود، آگاه بودن آفریدگار تواناى هستى بر این واقعیت است که پیامبران و امامان نور - علیهم السّلام - و شایستگان نیز از نسل آدم خواهند بود.